Պատերազմը անխուսափելի էր։
Մենք պիտի կռվեինք անգամ մեր ատամներով, եթե ուզում էինք մարդավարի ապրել։
Եվ կռվեցինք՝ հերոսաբար, որովհետև ուզում էինք մարդ մնալ։ Մարդ էինք՝ ամբողջ արժանապատվությամբ, ավելի, քան աշխարհում որևէ այլ մարդ։
Եվ թող սուրբ լինի նրանց հիշատակը, ովքեր հեղափոխության սրբությունը իրենց արյամբ հաստատեցին։
Բայց եկեք մի պահ էլ նայենք, թե ինչ զենքերով ու ինչ ձևով կռվեցինք այդ սոսկալի ճակատամարտում։
Մենք բանակ չունեինք, ինչպես մեր թշնամին։ Դա մեր մեղքը չէր։ Թնդանոթների ու ժամանակակից հրացանների դեմ դուրս էինք եկել հրացաններով ու հին զենքերով։ Դա էր մեր կարողությունը։
Մենք չունեինք ռազմական կրթություն ստացած հրամանատարներ։ Մեր հրամանատարը հայի զավակն էր՝ քարի պես ամուր, կյանքին նվիրված ֆիդային։ Դա էր մեր հնարավորությունը։
Ասել՝ եկեք սպասեինք մինչեւ բանակ ունենայինք, թնդանոթներ ու հրամանատարներ, կնշանակեր չտեսնել պարզ մի ճշմարտություն՝ թուրքերը չէին սպասում։ Սպասելը կնշանակեր կորցնել և՛ հայ մարդուն, և՛ Հայաստանը։ Իսկ դա թուրքերը շատ լավ էին հասկանում։
Ո՛չ թնդանոթը, ո՛չ հրամանատարը, ո՛չ էլ բանակը չէին հաղթել մեր ֆիդայիներին՝ իրենց համեստ զենքերով։ Չնայած այդ գործոններն էլ մեծ դեր ունեցան։
Բայց վերցրու վերջին կես դարի մամուլը՝ հայ թե օտար, և դու կկարդաս մեկ ցավալի բան՝ միշտ նույն բանը․ թուրք կառավարությունը կոտորում էր հայ խաղաղ գյուղացուն, երեխային, ծերին՝ այսինքն՝ ժողովրդին։
Քառասուն տարի այդ պատկերը տեսանք, ողբով լցրեցինք աշխարհը։ Այսպես «հայ» անունը նույնացվեց մորթվողի, վախկոտ նապաստակի, լավագույն դեպքում՝ մուրացիկ որբի կերպարի հետ։
Մենք տեսանք կոտորածները, անցանք դրանց միջով, բայց չհասկացանք Թուրքի կարգախոսը։
Ահա սարսափելի աղետը մեր սխալ ընկալման մեջ էր, որտեղ օտարները մեղք չունեն՝ կամ շատ քիչ ունեն։ Որովհետև առաջին հերթին մենք պետք է տեսնեինք մեր թշնամու մտածողությունն ու նպատակները։
Իրականում մեր ֆիդային չպարտվեց թշնամու թնդանոթին։ Մենք պարտվեցինք գաղափարով՝ մեր կարգախոսը պարտվեց Թուրքիայի կարգախոսին։
Թուրքի կարգախոսը մեկն էր՝
«Մահ հայությանը»։
Ահա թուրքական դրոշը հայ-թուրքական բախումներում։
Մեր կարգախոսն էր՝
«Մահ սուլթանին, փաշային, կուսակալին ու ռեժիմին»։
Ահա հայի դրոշը։
Եվ թերթիր մեր պայքարի պատմության էջերը —
Հայը միշտ հաղթանակած է անհատների և նույնիսկ ռեժիմների դեմ մղած պայքարներում։
Իսկ Թուրքը, անհատապես պարտված լինելով, միշտ հաղթել է ազգովի։
Մեր սխալը, մեր աղետալի սխալը, հենց այս փաստերը չտեսնելն էր։
Իսկ այն, որ Թուրքի դեմ չկռվեցինք նրա իսկ զենքով, դարձավ մի հանցանք, որը մենք՝ նախ և առաջ մենք, գործեցինք մեր իսկ ազգի ֆիզիկական գոյության դեմ։
Ու մենք դատապարտված էինք, անկախ բոլոր արտաքին դավերից, պարտվել ազգովի և քաղաքականապես։
Որովհետեւ այն հարվածին, որ ուղղված էր հայ ազգին, մենք պատասխանեցինք հարվածով՝ ուղղված թուրք անհատին։
