Վերջին մոհիկանը
Վաղ առավոտ էր:
Արտերկրից ժամանող ինքնաթիռը վայրէջք կատարեց երկրի միջազգային օդանավակայաններից մեկում և որոշ ժամանակ անց ուղևորները հայտնվեցին ժամանման սրահում: Նրանց շարքերում էր ուղեպայուսակով մի առնագեղ երիտասարդ: Սրահից դուրս գալուն պես հարակից տարածքում կայանած մեքենայից դուրս եկավ մեկ այլ երիտասարդ և մոտեցավ նրան. «Անունս Օսման է, էքսկուրսավար եմ, ինչո՞վ կարող եմ օգտակար լինել»: Երիտասարդն ինքն էլ ներկայացավ. «Անունս Աբգար է, ռեժիսոր եմ ,մեկօրյա այցով եմ ձեր երկրում» և նշեց այցելության վայրը:
Արդեն մեքենայում Օսմանը դիմեց Աբգարին. «Մեր երկրում շատ տեսարժան վայրեր կան, ինչու՞ եք հատկապես ընտրել մի վայր, որտեղ զբոսաշրջիկները սովորաբար չեն այցելում»: «Պապիս վերջին ցանկությունն եմ կատարում, ծնունդով այդտեղից էր»,- պատասխանեց Աբգարը: «Իսկ ձեր պապը ի՞նչ է պատմել է իր ծննդավայրի մասին»: «Պապս ինքնամփոփ մարդ էր, երբեք չէր խոսում իր անցյալի մասին»: Օսմանը ժպտաց ասելով՝ «Ես ձեզ լավ եմ հասկանում, իմ տատն էլ երբեք չէր ժպտում …»
Նրանց խոսակցությունը այդտեղ ավարտվեց և յուրաքանչյուրն իր մտքերի մեջ ընկավ…
Մտքերի մեջ խորասուզված Աբգարը չէր նկատել , որ այժմ ճանապարհը ոլորապտույտ անցնում էր անտառապատ բլրալանջի վրայով: «Շուտով գյուղ կհասնենք», – լռությունն ընդհատեց Օսմանը: Աբգարի սիրտը հուզմունքից սկսեց թրթռալ: Ի՞նչ էր նրան այնտեղ սպասում՝ հիասթափությո՞ւն, ցա՞վ, ափսոսա՞նք, թե նոր բացահայտում…
Գյուղը, որ ծվարել էր երկու բլուրների արանքում, լքված տեսք ուներ: Տները հիմնականում կիսաքանդ էին, գյուղամիջում էլ կիսավեր եկեղեցին էր, շրջակայքի աղտոտվածությունը հուշում էր, որ այն որպես ախոռ է ծառայում…
Օտարականների ներկայությունը առաջինը զգացին գյուղի շները, հաչոցներից անհանգստացած՝ մի քանի տարեց կին դուրս եկան մոտակա տներից և, քննախույզ հայացքով հյուրերին զննելով, սկսեցին անշտապ մոտենալ: Կանայք գլխաշորով ու երկարափեշ ծաղկավոր զգեստներով էին:
«Հարկավ տեղացի չեք, ի՞նչ եք փնտրում մեր կողմերում»,- հարցրին նրանք , երբ արդեն բավականաչափ մոտ էին:
Օսմանը մանրամասնեց Աբգարի այցելության նպատակը: Կանայք մի պահ շվարեցին, ապա իրար մեջ փսփսալուց հետո, նրանցից մեկն ասաց, տունը, որ Աբգարը փնտրում է գյուղի ծայրին է՝ հին գերեզմանոցի մոտ…
Աբգարն էլ չնկատեց, թե ինչպես հասավ պապեկան տանը, որը պատսպարված էր վիթխարի ընկուզենու շվաքի տակ: Երկհարկանի շինություն էր, գյուղի մնացած տների հետ համեմատած՝ այն կարելի էր բարեկարգ համարել: Սակայն դարերի փոշին այս տունը նույնպես չէր խնայել: Պատերի մեջ մեծ ճաքեր և խոռոչներ կային, փայտյա դռներն ու պատուհանների շրջանակներն էլ խունացած էին…
Մինչ Աբգարն ու Օսմանը զննում էին տունը և դրա շրջակայքը, նրանց ականջով երգի ձայն ընկավ: Կանացի ձայն էր, երգը վշտալի էր և ավելի շատ ողբի էր նման: Աբգարին համակեց մի խոր տրտմություն: Նա չէր հասկանում երգի բառերը, սակայն երգի մեղեդին նրա ներքնաշխարհը տակնուվրա էր անում: Նա փակել էր աչքերը և փորձում էր հասկանալ, թե ինչ է կատարվում իր հոգում…
«Երգի ձայնը գերեզմանատնից է գալիս»,- նկատեց Օսմանը…
Երգողը զառամյալ կին էր՝ խորշոմած դեմքով ու պարանոցով, ուսերն էլ կքել էին տարիների բեռան տակ: Նրանց նկատելուն պես կինը դադարեց երգելը, մոտ գնաց և հարցրեց. «Աչքերս լավ չեն տեսնում, ումոնցի՞ց եք»: Աբգարը բաճկոնի ծոցագրպանից մի խունացած լուսանկար հանեց և մեկնեց կնոջը: Լուսանկարում մի վտիտ, ոտաբոբիկ երեխա էր՝ ճաղատ գլխով, խոշոր, վախվորած աչքերով …
Ասես չհավատալով տեսածին՝ կինը լուսանկարը մի քանի անգամ մոտեցրեց աչքերին, ապա սրտակտուր մի ճիչ արձակեց և փլվեց մոտակա գերեզմանաքարին: Նա որոշ ժամանակ լուռ էր, հետո ինքն իրեն խոսեց. «իմ կրտսեր եղբար Աբգարն է, կորել է զուլումի ժամանակ…»
Հուզմունքը թաքցնելու համար Աբգարը սկսեց շրջել գերեզմանատեղիիում:
Հողի մեջ կիսով չափ թաղված գերեզմանաքարերը տեղ-տեղ մամռապատ էին, սակայն դրանց վրայի արձանագրությունները դեռ ընթեռնելի էին, և բոլոր հանգուցյալների մահվան թվականը նույն էր՝ 1915…
Հուզմունքը հաղթահարելուց հետո, Աբգարը մոտեցավ կնոջը, ծնկի իջավ նրա առջև, ափերի մեջ առավ կնոջ դողդոջուն ձեռքերը և ասաց. «Աբգարն եմ, քո Աբգար եղբոր թոռը, մահվանից առաջ պապիս ցանկությունն էր, որ այցելեմ իր ծննդավայրը…»: Կինը մի պահ կարկամեց, ապա հայացքն ուղղելով տան կողմը՝ ասաց. «Հայրական տունս է, այստեղ էլ հորս գերդաստանն է հանգչում…» :
Աբգարը մի պահ երկմտանքի մեջ էր, փորփրել անցյալը, թե՝ թողնել անցյալն անցյալում: Իսկ միգուցե Աբգար պապի վերջին ցանկությունն էր, որ ինքը ճանաչեր իր արմատները…
Օսմանի խեթ հայացքի տակ Աբգարն ուղեպայուսակից հանեց տեսախցիկը և դիմեց կնոջը. «Պատմեք ինձ զուլումի մասին, ինձ համար շատ կարևոր է իմանալ եղելությունը…»
Կինը պատմում էր , Օսմանն էլ՝ թարգմանում …
«1915 թվականին ես 10 տարեկան էի, Աբգարն էլ յոթ տարեկան, շատ բան չէինք հասկանում, բայց մեծերի տագնապները մեզ էլ էին փոխանցվում: Մարտ ամիսն էր, ավագ եղբայրներս, հայրս, մեր գերդաստանի մնացած տղամարդիկ, որ 20-60 տարեկան էին՝ զորակոչվեցին բանակ: Հետո եկան ժանդարմները, մեր ազգակիցների տները խուզարկեցին, ում մոտ զենք գտան՝ բանտ ուղարկեցին: Ապրում էինք անհանգստությամբ ու վախով, ամեն ձայնից վեր էինք թռչում:
Զուլումը միանգամից վրա հասավ, ապրիլ ամիսն էր, օրը չեմ հիշում: Դրսում աղմուկ-աղաղակ էր, ձիերի սմբակների դոփյուններ… մեր տանն էլ իրարանցում էր. հորաքույրերս, հորեղբայրներիս կանայք՝ ովքեր իրենց երեխաների հետ մեր տուն էին տեղափոխվել զուլումից առաջ, վազվզում էին տնով մեկ՝ փորձելով տեղ գտնել երեխաներին թաքցնելու համար: Մայրս էլ Աբգարին էր փնտրում, ինձ էլ հորդորեց, որ ետնամուտքով դուրս գամ և թաքնվեմ հարևանների տանը»…
Այդ գիշեր աչքիս քուն չեկավ: Առավոտ կանուխ դուրս եկա հարևանների տնից և վազեցի մեր տուն… Տանն անսովոր լռություն էր, «Որտե՞ղ են բոլորը»,- հարցրի ինքս ինձ… Իսկ Աբգա՞րը, որտե՞ղ է նա թաքնվել, միգուցե խաղատեղիո՞ւմ է…
Իսկ խաղատեղիում թարմ հողաթմբեր էին…
Այդ օրն էլ ավարտվեց իմ մանկությունը…
Կնոջ ձայնը խզվեց, աչքերին մի քանի կաթիլ արցունք երևաց: Նա մի քանի րոպե լուռ էր, հետո շարունակեց խոսել.
«Գյուղում իմ տոհմից ոչ-ոք չէր մնացել: Մեծահասակներին ու մանուկներին կոտորել էին, դեռահաս տղաներին և աղջիկներին գերեվարել: Մեր ցեղակիցների տներում արդեն այլազգիներ էին ապրում: Ինձ էլ կրոնափոխ արեցին, հարևանի ավագ որդին ինձ կնության առավ և տեղափոխվեցինք իմ հայրական տունը …
Կողակիցս քարտաշ էր, հարազատներիս շիրմաքարերն ինքն էր տաշել ու տեղադրել: Բարի մարդ էր, չէր բարկանում, երբ անդադար լացում էի: Փորձում էր սիրտս շահել, հարցուփորձ էր անում իր ցեղակիցներին իմ Աբգար եղբոր մասին: Նրանցից մեկից լսել էր, որ անտառներում թաքնված երեխաներ կան, որոնք սնվում են արմտիքով, խոտով և զանազան բույսերով: Նրանք խուսափում են մարդկանցից և շատ դժվար է նրանց բռնել…» …
Կինը փղձկաց և դադարեց խոսել: Աբգարն անջատեց տեսախցիկը: Նրան ժամանակ էր պետք, որ մարսի լսածը: Օսմանը, որ մինչ այդ միայն թարգմանում էր, հանկարծ սկսեց խոսել. «Այդ երեխաներից մեծ մասին հավաքել են անտառներից և հանձնել որբանոցներ: Հնարավոր է, կնոջ եղբայրն էլ նրանց մեջ է եղել»:
« Օսման, ինչպե՞ս է այս ամենը հնարավոր դարձել ձեր երկրում», հարցրեց Աբգարը, որ ավելի շատ կշտամբանք էր, քան հարց:
«Մեր երկիրը պատերազմի մեջ էր, ռազմական գործողությունների գոտիներից բնակչության տեղահանության անհրաժեշտություն էր առաջացել: Օգտվելով պատեհ առիթից, ավազակախմբերը բազմաթիվ վայրագություններ են կատարել տեղի բնակչության նկատմամբ…»:
«Իսկ նրանք պատժվե՞լ են իրենց գործած հանցագործությունների համար», – հանդիմանանքով հարցրեց Աբգարը:
Օսմանը երկար ժամանակ լուռ էր, հետո սկսեց խոսել. «Պապս զինվորական էր, տատս՝ որբանոցի սան, իր գեղեցկությամբ գերել էր պապիս սիրտը և նա կնության էր առել աղջնակին…
Եղածը եղած է, մենք չենք կարող պատմության անիվը ետ շրջել , եթե մնանք անցյալում, չենք կարողանա առաջ շարժվել, յուրաքանչյուրը պետք է նայի իր ապագային…»:
«Անցյալը, ներկան, ապագան փոխկապակցված են, անցյալի իրադարձությունները հակված են կրկնվելու, և դա հասկանալը թույլ է տալիս ճիշտ կառուցել ապագան»,- ընդհատեց նրան Աբգարը…
Նրանց թեժացող բանավեճը ընդհատվեց անսպասելի թրմփոցով…Մինչ նրանք փորձում էին պատմաբանի կամ իրավագետի պես քննել անցյալի իրադարձությունները, տատը տապալվել էր գետնին…
«Վերջին մոհիկանը, Օսման…, վերջին Մոհիկանը…»,- բացականչեց Աբգարը…
